Tên di sản : Cụm DT Đình Nghĩa Hương và Đền Quốc Mẫu (Hà Thị Cai)

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di tích : Di tích lịch sử

Sô quyết định : Số 437/VHQĐ

Giới thiệu

Đền Quốc Mẫu: Là một ngôi đền nằm trên vùng đất bãi bồi ven sông Mã, thuộc địa phận sông Mã, thuộc địa phận làng Nghĩa Hương. Do thời tiết khắc nghiệt, lụt bão làm hư hại nặng nề. Nhìn trên tổng thể thì đền thờ nằm ở vị trí khá đẹp, mặt đền hướng về phía Tây nhìn xuống sông Mã, phía Bắc là dãy Sơn Trang. Phía Nam là vùng đất bồi ngoài đê và phía Đông là làng Nghĩa Hương dân cư đông đúc.

Bố cục mặt bằng của đền xưa được kiến trúc theo kiểu chuôi vồ. Truyền thuyết kể rằng đền có từ thời Lê Sơ, nhưng ngày nay vết tích văn hóa vật chất đề lại không xác nhận điều đó. Tuy vậy, qua khảo sát bước đầu ta thấy những dấu tích văn hóa ở đền qua nhiều thời kỳ khác nhau cả thời Lê và thời Nguyễn. Như vậy, đền xây muộn nhất thì cũng vào cuối thời Hậu Lê và đã được tu sửa vào thời Nguyễn. Chi tiết này được thể hiện ở mảng tường Đốc vỉ được đắp hai con rồng năm móng, giữ dằn, trên thân rồng được dán những mảnh gốm sứ. Đây là một mô tuýp mà ta thường gặp ở các đền chùa cuối thời Lê đầu thời Nguyễn.

Do sự hủy hoại của thiên nhiên, mưa nắng và cả con người nữa nên di vật trong đền thờ bị mất mát và hư hại nhiều. Tuy nhiên tại đền thờ vẫn còn lưu giữ những bài vị của thần để thường xuyên hương khói. Trước đây, hàng năm ngày kị của các vị thần cũng là ngày hội lễ, dân làng tổ chức rước về đình sau đó rước về đền.

Trong đền còn có một bức tượng Ca Diếp. Được mô tả trong tư thế đứng hai tay chắp trước ngực, bàn tay trái ôm vào bàn tay phải, đầu hơi duỗi lên phía trên vẻ cung kính, không có tóc. Các dị tướng của nhà Phật đều có cả. Mặt hơi vuông chữ điền, mắt nhỏ, nguyệt mi cong đang dướn lên với vài nếp nhăn ở trán ra chiều suy nghĩ.

Trong đền còn lưu giữ được hai bát hương thời Lê với những hoa văn hình rồng, trong vân mây; một lộc bình thời Nguyễn, một cột đá, một tấm bia đá chữ đá mờ, ba hộp sắc phong của các triều vua (không rõ) còn lại là những đồ thờ mới do dân cung tiến vào đền.

Đình Nghĩa Hương:

Đình Nghĩa Hương hay còn gọi là đình Làng Sở. Đây cũng là nơi thờ Bản Cảnh Thành Hoàng là Bà Quốc Mẫu. Đình hiện nay được đặt trong một khuôn viên khá rộng, nơi đây thuộc trung tâm của làng xã, nơi tập trung của nhiều đầu mối giao thông qua lại. Rất tiếc ngày nay do quá trình di chuyển nhiều lần, nên phần ngoại thất của đền không còn lại dấu vết cũ nào đáng kể. Vì thế, vẻ đẹp của công trình chỉ còn lại dấu vết bề thế của kiến trúc gỗ bên trong. Tuy nhiên, hiện nay cũng không còn một văn tự nào nói tới lai lịch của ngôi đền.

Nhưng sau khi nghiên cứu, qua bố cục mặt bằng, qua cấu tạo vì kèo và cấu trúc nội thất. Đình ít nhất cũng có từ thế kỉ XVIII. Điều này dễ thấy qua hàng cột ở nơi hậu cung được tôn cao thêm để nó có diện mạo như hôm nay. Như vậy, đình trước đây với chức năng làm nơi nghỉ ngơi và sinh hoạt của cộng đồng làng xã, rồi dần dần trong đời sống thôn xã đã ý thức hệ nho giáo phát triển, đình không còn là nơi hội họp của dân làng nữa, mà còn là nơi tế tự và đưa Thành hoàng của làng vào thờ. Chính vì thế đình có thêm một hậu cung xuất hiện vào cuối thế kỉ XIX. Tóm lại, diện mạo của Đình Nghĩa Hương trước kia gồm 3 gian, 2 chái và hai gian hậu cung. Lúc đầu tòa chuôi vồ tức hậu cung chưa xuất hiện. Không gian mặt bằng này tồn tại phổ biến tận thế kỉ XIX.

Nhìn tổng thể ngôi đình hiện nay gồm có hai kiểu thức kiến trúc: Đình (Đại đình) kết cấu theo kiểu bít đốc, vì kèo chồng rường, kẻ bảy, vì nóc theo kiểu giá chiêm. Ở vì kèo của đình ngoài chúng ta thấy ở đây sự hội tụ của nhiều kiểu liên kết khác nhau rất độc đáo và chắc chắn. Tại các đầu con rường chỉ có chạm nổi các đường kẻ chỉ ngắn, không có gì độc đáo. Song một trong những kiểu thức và mô típ này ta thấy phổ biến trong kiến trúc cuối thế kỉ XVIII, đầu thế kỉ XIX. Phần hậu cung là các cột thấp hơn. Đây là vì kèo chuyền từ trong nhà ra ngoài hiên (có thể gọi là một phần kẻ chuyền) toàn bộ các hoành tải được nằm trên các lá dong do hệ thống kẻ chuyền làm lực đỡ. Nghệ thuật kiến trúc không có gì đặc biệt, toàn bộ được “Bào trơn đóng bén”. Và tuy không có tài liệu ghi chép niên đại nhưng cũng dễ nhận ra đây là công trình được làm đầu thế kỷ XIX.

Tóm lại, đình Nghĩa Hương là một công trình kiến trúc đáng quý. Mặc dù đã được tu sửa nhiều lần, nhưng đình vẫn còn giữ được gần như nguyên vẹn phần kiến trúc gỗ bên trong của hai thời kỳ phát triển trong lịch sử kiến trúc dân tộc. Đó là thế kỉ XVIII và thế kỷ XIX.